ที่อยู่อาศัยของ “เจ้าเมือง” เรียกกันในคำว่า “จวน” ซึ่งคำนี้ยังคงใช้อยู่ในวินาทีที่ทุบ “จวน” หลังที่ตั้งอยู่บนถนนรมย์บุรีจนกลายเป็น เศษอิฐเศษปูน เหตุเกิดขึ้นในเดือนเมษายน 2565  บุคคลสำคัญที่อยู่ในจวน ก็คือ “เจ้าเมือง” ซึ่งคำว่า “เจ้าเมือง” นี้บางทีก็เรียกกันว่า “ข้าหลวงประจำเมือง” จนสุดท้ายวันนี้มาลงตัวที่คำว่า “ผู้ว่าราชการเมือง”   โดยที่ยังไม่พบเอกสารหรือหนังสือที่เขียนถึง “จวน” ที่สัมพันธ์กับ “เจ้าเมือง” ในพื้นที่ตัวเมืองบุรีรัมย์โดยตรง

หนังสือ “จังหวัดบุรีรัมย์ งานฉลอง 25 พุทธศตวรรษ” รวบรวมและจัดพิมพ์โดย ผู้ว่าราชการจังหวัดและคณะกรรมการจังหวัดบุรีรัมย์ จัดพิมพ์ในปี 2500 ซึ่งเป็นหนังสือประวัติศาสตร์เล่มแรก ๆ ที่เขียนโดย ปัญญาชนคนบุรีรัมย์ที่ชื่อ “นายเสถียร น.ภัทรมูล” ตำแหน่งงานของนายเสถียรในปีที่เขียนหนังสือเล่มนี้คือ “ผู้ช่วยศึกษาธิการอำเภอเมืองบุรีรัมย์”

นายเสถียร น.ภัทรมูล เขียนถึงประวัติการตั้ง“เมืองบุรีรัมย์” ที่หน้า 32-33 ของหนังสือข้างต้นดังต่อไปนี่

“ ใน พ.ศ.2321 เจ้าเมืองนางรอง คบคิดกับ เจ้าโอ เจ้าอิน เจ้าเมืองจำปาศักดิ์แข็งเมืองขึ้น สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี จึงให้ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก ในสมัยยังทรงดำรงบรรดาศักดิ์เป็น เจ้าพระยาจักรี มาปราบปรามเกลี้ยกล่อมรวมเอาเขมรป่าดงเหล่านี้ขึ้นอยู่ในพระบรมโพธิสมภาร โดยให้ขึ้นแก่เมืองโคราชต่อไป

ในขณะที่เดินทัพกลับมารถึง จังหวัดบุรีรัมย์ เดี๋ยวนี้ ได้พบเมืองร้างแห่งหนึ่งตั้งอยู่ใน ลุ่มน้ำห้วยจระเข้มาก มีชัยภูมิดี แต่เดิมเป็นสถานที่ที่มีไข้เจ็บชุกชุม เขมรป่าดงไม่กล้าเข้ามาอาศัย ได้แต่ตั้งบ้านเรือนอยู่โดยรอบ คือ บ้านโคกหัวช้าง บ้านทะมาน (บริเวณสนามบินหน้าโรงเรียนการช่างชายเดี๋ยวนี้)

จึงโปรดฯ ตั้งเมืองขึ้นที่เมืองร้างนั้น ที่ข้างต้นแปะใหญ่ (ที่ศาลเจ้าพ่อหลักเมืองเดี๋ยวนี้) เมืองนี้จึงใช้นามว่า “เมืองแปะ” ตั้งแต่นั้นมา

และทรงโปรดฯ ตั้งให้ บุตรเจ้าเมืองพุทไธสมัน ซึ่งติดตามมาพร้อมด้วยครอบครัว เป็นเจ้าเมือง แล้วชักชวนให้ ชาวเขมรป่าดง มาตั้งหลักแหล่งทำเรือกสวนไร่นาในเมืองร้างนี้จนเป็นปึกแผ่น”

เรื่องราวการเกิดขึ้นของ “เมืองบุรีรัมย์” ตามข้อเขียนของนายเสถียรฯ ข้างต้นนี้ ยังมีหลายประเด็นที่ต้องอธิบายให้ละเอียดมากขึ้น เพื่อให้ผู้ติดตามอ่านจะได้เข้าใจอย่างถ่องแท้มากยิ่งขึ้น

ที่มา : เล่าเรื่องเมืองบุรีรัมย์